Şema Terapi Nedir?

Hiç hayatınızda sürekli aynı tür partnerlere çekildiğinizi, kariyerinizde hep aynı noktada tıkandığınızı veya tüm başarılarınıza rağmen kendinizi derinlerde bir “sahtekar” gibi hissettiğinizi fark ettiniz mi? Neden bazı insanlar sürekli terk edilmekten korkarken, bazıları hep mükemmel olmak zorunda hisseder? Psikolojide bu inatçı, tekrar eden kalıplara şemalar adı verilir. Bunlar, çocukluk ve ergenlik dönemindeki temel ihtiyaçlarımızın karşılanmaması sonucu oluşmuş ve adeta hayatınızı sabote eden “hayat tuzakları” yaratan derin psikolojik inançlardır.

Bu durum, sadece bir karakter kusuru değil; kökleri derinde olan duygusal bir döngüdür. Uzman Klinik Psikolog Aslıhan Bereketoğlu olarak uyguladığım Şema Terapi, işte tam bu köklü kalıpları ve bu kalıpların hayatınızı nasıl yönettiğini hedef alan, kanıta dayalı, derinlikli bir yaklaşımdır. Bu yazıda, Şema Terapi’nin ne olduğunu, klasik Bilişsel Davranışçı Terapi’den (BDT) farkını, en yaygın şema türlerini ve tekrarlayan bu hayat tuzaklarından kurtulup kalıcı duygusal özgürlüğe kavuşmak için terapi sürecinin nasıl işlediğini, şema terapi nedir sorusunun cevabını detaylıca inceleyeceğiz.

Tekrarlayan Hayat Tuzaklarından (Şemalardan) Nasıl Kurtulunur?

Şema Terapi (Schema Therapy – ST), kökenleri Bilişsel Davranışçı Terapi’ye (BDT) dayanan ancak çok daha derin ve kapsamlı bir psikoterapi yaklaşımıdır. BDT’nin kurucusu Aaron Beck’in öğrencisi olan Dr. Jeffrey Young tarafından, BDT’nin kronik ve karmaşık kişilik sorunlarında yetersiz kaldığı gözlemlenerek geliştirilmiştir. Şema Terapi, sadece kişinin bugünkü düşünce ve davranışlarını değil, bu düşünce ve davranışlara neden olan, çocukluktan gelen derin ve yerleşik duygusal kalıpları hedef alır.

Şema Terapi’nin Odak Noktası: Köklü Kalıplar

Şema Terapi, Erken Dönem Uyumsuz Şemalar (Early Maladaptive Schemas) adı verilen, yaşamın ilk yıllarında gelişen ve kişinin kendisi, diğerleri ve dünya hakkındaki temel inançlarını oluşturan 18 kalıba odaklanır. Bu şemalar, çocukluktaki temel duygusal ihtiyaçların (güvenlik, sevgi, özerklik, takdir, gerçekçi sınırlar) karşılanmaması sonucu oluşur. Bir kez oluştuktan sonra, kişi bu şemaları, yaşamı boyunca sürekli olarak doğrulayan durumları seçmeye veya bu durumları yaratmaya eğilimli olur. İşte bu, makalemizin başlığındaki **”Tekrarlayan Hayat Tuzakları”**dır.

BDT ve Şema Terapi Arasındaki Temel Fark

Şema Terapi’nin klinik uzmanlık alanındaki önemi, BDT ile arasındaki net ayrımda yatar:

Özellik	Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT)	Şema Terapi (ST)
Zaman Odaklılığı	Şimdiki Zaman. Belirtiler, düşünceler ve davranışlar.	Geçmiş ve Şimdi. Şemaların çocukluk kökenleri ve bugüne yansıyan kalıpları.
Hedef	Hızlı semptom azaltma ve işlevsellik artırma.	Kalıcı kişilik değişimi ve duygusal iyileşme.
Teknik Odak	Düşünceleri ve davranışları değiştirmek.	Duygusal deneyime ulaşmak, şemaların kökenindeki duyguları yeniden yaşamak.
Metafor	Budama: Ağacın hastalıklı dallarını kesmek.	Kökleri Tedavi Etme: Ağacın köklerindeki hastalığı tedavi etmek.

Özetle; BDT, bir evin kapısındaki yangını söndürmeye odaklanırken, Şema Terapi, o yangına neden olan elektrik tesisatındaki arızayı bulup, tesisatı komple değiştirmeyi hedefler. Bu derinlik, Şema Terapi’yi kronik anksiyete, ilişki sorunları ve kişilik bozuklukları gibi karmaşık vakalarda özellikle etkili kılar.

Hayat Tuzakları (Erken Dönem Uyumsuz Şemalar) Nelerdir?

Şema Terapi, 18 farklı şemayı beş ana alanda gruplandırır. Bu şemalar, kişinin yaşamı boyunca sürekli olarak aynı acı verici deneyimleri tekrar etmesine neden olan, adeta tekrar tuşuna basılmış gibi çalışan inanç sistemleridir. Bu şemaları anlamak, kendi hayatınızdaki “Neden hep aynı şey başıma geliyor?” sorusunun cevabını bulmanızı sağlayacaktır. İşte en sık rastlanan ve ilişkilerimizi en çok sabote eden şemalardan bazıları:

Terk Edilme, Güvensizlik ve İhtiyaçların Giderilememesi Şemaları

Bu şemalar, genellikle yaşamın erken dönemlerinde güvenlik, istikrar ve duygusal beslenmenin yeterince sağlanamadığı durumlarda kök salar. Terk Edilme Şemasına sahip birey, ne kadar sağlam olursa olsun, sevdiği herkesin eninde sonunda onu bırakacağına dair köklü bir inanç taşır. Bu korku, ya ilişkiye girmekten kaçınmaya ya da ilişki içinde boğucu, aşırı yapışkan davranışlar sergilemeye yol açar. Güvensizlik/Kötüye Kullanılma Şeması olanlar ise, diğer insanların her an kendilerine zarar vereceğine, yalan söyleyeceğine veya duygusal olarak istismar edeceğine inanır; bu da kronik bir tetikte olma ve kimseye güvenememe hali yaratır. Son olarak Duygusal Yoksunluk Şeması, kişinin temel sevgi, empati ve koruma ihtiyaçlarının asla başkaları tarafından karşılanmayacağı inancıdır; kişi, duygusal olarak ne kadar çok verirse versin, hep boş bir bardakla kaldığını hisseder.

Mükemmeliyetçilik, Boyun Eğicilik ve Kendini Feda Şemaları

Bu şemalar, genellikle çocuklukta sevgi ve takdir kazanmak için kişinin kendi ihtiyaçlarını bir kenara bırakmayı öğrenmesi sonucu oluşur. Mükemmeliyetçilik/Yüksek Standartlar Şeması, kişinin kendi değerini ancak kusursuz bir başarıya ulaşmakla ilişkilendirmesi anlamına gelir. Bu şema, kişiyi sürekli bir performans kaygısına sürükler ve tükenmişliğe (burnout) en çok neden olan şemalardan biridir. Boyun Eğicilik Şemasına sahip olanlar, çatışmadan kaçınmak ve ceza görmemek için kendi arzularını ve hislerini sürekli olarak bastırır; “Hayır” diyemezler ve pasif-agresif davranışlar sergileyebilirler. Kendini Feda Şeması ise, kişinin kendi ihtiyaçlarını görmezden gelerek sürekli başkalarının ihtiyaçlarını merkeze koymasıdır; bu, tükenmişliğe ve ilişkilerde bir süre sonra patlayacak olan yoğun bir öfke birikimine yol açar.

Başarısızlık, Dışlanmışlık ve Yetersizlik Şemaları

Bu şemalar, kişinin öz-değeri ve sosyal kabulü ile ilgili temel inançlarını belirler. Başarısızlık Şeması olan bir kişi, dışarıdan ne kadar başarılı görünse de, derinlerde kendisinin diğerleri kadar yetenekli olmadığına, önemli hedeflere ulaşamayacağına ve eninde sonunda başarısız olacağına inanır. Bu inanç, kişinin potansiyelini tam olarak kullanmasını engelleyen bir tür kendini sabote etme döngüsüne neden olur. Dışlanmışlık/Sosyal İzolasyon Şeması, kişinin kendini ait hissetmemesine, farklı veya kusurlu görmesine yol açar; kişi sosyal ortamlardan kaçınır veya oralara girdiğinde aşırı kaygı duyar. Yetersizlik/Kusurluluk Şeması ise, kişinin içten içe kendinde kabul edilemez kusurlar (fiziksel, duygusal, zihinsel) olduğuna inanmasıdır; kişi sürekli olarak yargılanma ve ifşa olma korkusuyla yaşar, bu da ilişkilerde yakınlıktan kaçınmasına neden olur.

Şema Terapisi Nasıl Çalışır? İyileşme ve Şema Modları

Şema Terapi, sadece düşüncelerinizi değiştirmekten öte, duygusal beyninizi hedefleyen ve çocuklukta karşılanmamış temel duygusal ihtiyaçlarınızı (güven, empati, sevgi) terapötik ilişki içinde karşılamayı amaçlayan uzun soluklu bir iyileşme sürecidir. Terapinin temel misyonu, kişinin içindeki yaralı Çocuk Modu’nu iyileştirmek ve Sağlıklı Yetişkin Modu’nu güçlendirmektir.

Şema Modları: Zihnimizdeki Farklı Haller

Şemalar hayat boyu var olsa da, kriz anlarında veya tetiklendiğimizde ortaya çıkan anlık duygu ve davranış kalıplarına Şema Modları denir. Terapide, bu modlar anlaşılır:

• Çocuk Modları: Acı çeken, öfkeli veya bencil çocuk hallerimizdir. Yaşanılan duygusal acıyı ve öfkeyi temsil eder.

• Uyumsuz Başa Çıkma Modları: Yaşam tuzaklarından kaçınmak için geliştirilen sağlıksız savunma mekanizmalarıdır (Boyun Eğen, Kaçıngan, Aşırı Telafi Edici). Örneğin, Terk Edilme şemasından korkan birinin “aşırı telafi edici” modda, ilişkiyi kontrol etmeye çalışması gibi.

• Sağlıklı Yetişkin Modu: Terapinin nihai hedefidir. Duygusal ihtiyaçlarımızı sağlıklı yollardan karşılayan, kendi kendini yatıştırabilen, rasyonel ve sorumlu olan yanımızdır.

Terapinin temel görevi, uyumsuz modları azaltmak ve Sağlıklı Yetişkin Modu’nu etkinleştirerek, Çocuk Modu’nun ihtiyaçlarını sağlıklı yollarla karşılamayı öğrenmektir.

İyileşmenin Üç Temel Yöntemi: Kökten Değişim

Şema Terapi, geleneksel terapilerin aksine, yalnızca konuşmaya dayanmaz; güçlü yaşantısal teknikler kullanır:

1. Yaşantısal Teknikler (Duygusal Erişim): Terapi, kişinin şemalarının kökenindeki acıyı (çocukluk anılarını) güvenli bir ortamda yeniden deneyimlemesini sağlar (örneğin imgeleme çalışmaları veya sandalye teknikleri). Bu sayede, kişi o dönemde eksik kalan sevgiyi ve korumayı sembolik olarak alır ve duygusal yarayı iyileştirir.

2. Sınırlı Yeniden Ebeveynlik (Terapistin Rolü): Terapist, çocuklukta karşılanmamış olan temel duygusal ihtiyaçları (güven, kabul, sınırlar) sağlıklı ve etik sınırlar içinde sağlayarak, danışanın güvenli bağlanmayı deneyimlemesine yardımcı olur. Bu, danışanın ilk kez sağlıklı bir ilişki deneyimlemesini ve şemasının yanlış olduğunu “hissetmesini” sağlar.

3. Bilişsel ve Davranışsal Teknikler: Şemalar iyileşmeye başladıktan sonra, BDT teknikleri devreye girer. Kişi artık şemasına uyumlu davranışları (Hayat Tuzaklarını) terk etmeyi ve daha sağlıklı seçimler yapmayı öğrenir. Bu, terapi sürecinin kalıcı hale gelmesini sağlar.

Hayatınızı sürekli sabote eden, ilişkilerinizde aynı hayal kırıklıklarını yaşatan o “Hayat Tuzakları”, artık birer kader olmak zorunda değil. Şema Terapi, size bu tuzakların birer karakter kusuru olmadığını; çocuklukta temel duygusal ihtiyaçlarınızın karşılanamaması sonucu gelişmiş, köklü inanç sistemleri olduğunu gösterir. Bu kalıpları fark etmek, Sağlıklı Yetişkin Modu’nu aktive etmenin ve duygusal özgürlüğe doğru atılan ilk büyük adımdır.

Unutmayın; Şema Terapi uzun soluklu, ancak derin ve kalıcı değişim vadeden bir yolculuktur. Amacınız sadece semptomları geçici olarak dindirmek değil, hayatınızı bu köklü kalıpların kontrolünden kurtarmaktır. Bu zorlu şemaları kendi başınıza bulmanız ve iyileştirmeniz, neredeyse imkansızdır.

Eğer siz de hayatınızda sürekli aynı döngülerin, çatışmaların veya yetersizlik hislerinin tekrarladığını görüyorsanız, bu kalıpları sonlandırma zamanı gelmiş demektir. Uzman Klinik Psikolog ve Şema Terapisti Aslıhan Bereketoğlu‘ndan alacağınız bireysel terapi desteğiyle, o yaralı Çocuk Modu’nu iyileştirebilir, hayat tuzaklarınızın kontrolünü ele alabilir ve hak ettiğiniz sağlıklı ve doyurucu yaşamı inşa edebilirsiniz. Bakırköy’deki kliniğimizde yüz yüze veya online terapi seçenekleri mevcuttur.